Ostatni wpis dotyczył rygoru natychmiastowej wykonalności. Dzisiaj, zgodnie z zapowiedzią, odpowiedź na pytanie – co w sytuacji, gdy Sąd uchyli lub zmieni orzeczenie, któremu wcześniej został nadany rygor natychmiastowej wykonalności i które zostało już wykonane?
Zwrot nienależnego świadczenia
Jak ostatnio wspominałem, na podstawie orzeczenia, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności uprawniony może prowadzić egzekucję, chociażby to orzeczenie nie było jeszcze prawomocne. Może to więc doprowadzić do sytuacji, w której komornik wyegzekwuje już dla niego roszczenie, a następnie na skutek wniesienia apelacji przez pozwanego – Sąd II instancji zmieni wyrok Sądu I instancji. Okaże się wtedy, że doszło do egzekucji roszczenia, które nie było w ogóle należne albo było należne w innej wysokości.
Co wówczas może zrobić strona pozwana?
Pozwany może złożyć do Sądu wniosek o zwrot wyegzekwowanego świadczenia jeszcze w toczącym się w tej sprawie postępowaniu. Wtedy Sąd, uchylając lub zmieniając wyrok, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, orzeka w orzeczeniu kończącym postępowanie o zwrocie świadczenia. Możliwe jest też wytoczenie odrębnego postępowania sądowego o zwrot wyegzekwowanego świadczenia.
Nienależne świadczenie a alimenty
Tak to wygląda w przypadku większości postępowań cywilnych. Ale czy tak samo będzie z alimentami? No właśnie… I tutaj zaczyna się problem. Alimenty są szczególnym świadczeniem, które służy zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych uprawnionego. Przekłada się to też na kwestię dochodzenia zwrotu zapłaconych już alimentów, które ostatecznie okazały się nienależne.
W kodeksie cywilnym znajduje się przepis, który mówi o tym, że nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Właśnie ten przepis często stoi na przeszkodzie w uzyskaniu zwrotu nadpłaconych alimentów. Sądy przyjmują bowiem, że nawet jeśli między członkami rodziny doszło w pewnym momencie do nadpłacania alimentów, to i tak jest to w pewien sposób moralnie uzasadnione. Prawnym uzasadnieniem jest natomiast wyżej przywołany przepis.
Dodatkowo argumentuje się wówczas, że skoro uprawniony zużył już alimenty na swoje podstawowe potrzeby życiowe, to nie jest już bezpodstawnie wzbogacony. Dlatego właśnie odzyskanie alimentów, które zostały już wpłacone, a były nienależne (Sąd w orzeczeniu kończącym sprawę zasądził kwotę niższą niż w I instancji bądź niższą niż w postanowieniu o zabezpieczeniu), jest w praktyce mało prawdopodobne.
Zdarzają się jednak pewne wyjątki. I tak zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, można domagać się zwrotu wyegzekwowanych alimentów w sytuacji, gdy dziecko wniosło sprawę o ustalenie ojcostwa, Sąd udzielił zabezpieczenia w postaci alimentów na czas trwania postępowania, a ostatecznie okazało się, że mężczyzna nie był ojcem dziecka i powództwo zostało oddalone. Wówczas zwrot płaconych alimentów przysługuje pozwanemu, ponieważ wskutek inicjatywy dziecka musiał płacić alimenty na osobę, z którą nie wiążą go żadne relacje pokrewieństwa (dla zainteresowanych: Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 października 1972 r., III CZP 53/72).
Co ciekawe, już inaczej będzie w sytuacji, gdy mężczyzna doprowadzi do zaprzeczenia swojego ojcostwa bądź ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa (warto pamiętać, że są to odrębne postępowania sądowe). Sąd Najwyższy przyjął, że w takiej sytuacji za okres, w którym mężczyzna był domniemanym ojcem – zwrot alimentów mu się nie należy. Zdaniem SN istniał wówczas pewien obowiązek moralny, oparty na domniemaniu ojcostwa, do utrzymywania dziecka przez tego mężczyznę, a ustał on dopiero z chwilą prawomocnego orzeczenia w tej sprawie. (dla zainteresowanych: Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 26 stycznia 2012r., sygn. akt: III CZP 91/11).
Na pierwszy rzut oka, mogłoby się wydawać oczywiste, że jeśli Sąd II instancji zmienia orzeczenie Sądu I instancji, to musi nastąpić zwrot wyegzekwowanego już na tej podstawie świadczenia. Jak widać w przypadku alimentów nie jest to takie proste. Nie da się oczywiście wykluczyć, że w konkretnej sprawie Sąd uzna, że otrzymywanie bardzo wysokich świadczeń alimentacyjnych (później znacząco obniżonych już prawomocnym wyrokiem) było pewnym nadużyciem prawa i częściowy zwrot będzie zasadny. Ale uczciwie mówiąc, biorąc pod uwagę praktykę orzeczniczą – uważam taki scenariusz za mało realny.